مسجد ملک کرمان

محله مسجد ملک

از محله های قدیمی شهر کرمان محله ی مسجد ملک می باشد. این محله محدود است از :شمال به بازار وکیل و قسمتی از محله شاه عادل و از شرق به خیابان میرزا رضا کرمانی و از جنوب به خیابان مطهری (احمدی) و از غرب به محله ی بعلیاباد یا والی آباد و قلعه محمود.

این محله با قدمت تاریخی کهنی که داشته روزگاری از نظر سیاسی و اقتصادی و اجتماعی از آبادترین محله های شهر کرمان بوده است.

مسجد ملک

مهمترین اثر تاریخی کرمان که مسجد ملک (امام)می باشند در این محل واقع شده که اینک پیرامون چگونگی احداث آن مطالبی عنوان خواهد شد.

مسجد ملک که در سال های اخیر به نام ((مسجد امام خمینی(ره))) تغییر نام یافته است،از قدیمی ترین مساجد کرمان می باشد.این مسجد درجنوب شرقی شهر ،در حاشیه جنوبی خیابان امام واقع شده است.

این مسجد پیشینه ای حدود یک هزار سال دارد و اولین مسجد جامع شهری مرکزی اجتماعات کرمان شناخته شده بود.

این مسجد از آثار تاریخی مهم کرمان و از جاذبه های گردشگری و فرهنگی این مرز و بوم است.

مسجد ملک از لحاظ مساحت و سبک ساختمانی دارای یک صد وده متر طول و هشتاد متر عرض دارد و از نوع مساجد چهار ایوانی است که بزرگترین ایوان آن در ضلع غربی و بقیه در شمال و جنوب و شرق مسجد قرار دارد .در دیگر ضلع های مسجد نیز شبستان هایی وجود دارد که معروف ترین آن شبستان امام حسن (ع)واقع می باشد .در ضلع غربی مسجد سه درب ورودی است که به گفته کارشناسان مربوطه ،سر در جنوب غربی آن اولین ورودی مسجد بوده است و بعدها با دخل و تصرفاتی که در ادوار مختلف در بنای مسجد صورت گرفته و به خصوص با احداث خیابان مسجد ملک درهای شمالی و شرقی نیز باز شده است.

بخش های این بنا عبارتند از :سر در ورودی ،صحن ،ایوان ،شبستان ها ،کتابخانه وبرج آجری ضلع شرقی که به برج سلجوقی معروف است.در گذشته بناهای اطراف مسجد به صورت امروزی نبوده ،بلکه این بنای بزرگ مانند نگینی در میان خانه های مسکونی ودیگر اماکن عمومی قرار داشته و در گذر زمان با تخریب بناهای اطراف ،حالت اولیه خود را از دست داده است،بر این مدعا می توان به ساختمان بسیار قدیمی و متروکه ای اشاره نمود که پشت ضلع جنوب غربی مسجد قرار دارد وگفته شده زمانی جزو اولین مدارس علمیه کرمان بوده است.

مسجد امام از بناهای قرن پنج هجری است که در زمان حکومت سلجوقیان ساخته شده است.به نوشته کتب تاریخی در آن دوران کرمان از آبادترین و پررونق ترین شهرهای ایران بوده است.به نوشته کتب تاریخی در آن دوران کرمان از آبادترین و پررونق ترین شهرهای ایران بوده است.بنیان گذار مسجد امام ،ملک توران شاه سلجوقی است و طبق مندرجات بعضی از کتب تاریخی ،پادشاهی عادل وداد گستر و آبادی خواه بوده .وی در سال چهارصدونود ق فوت نمود و آرامگاه وی روایاتی در حوالی مسجد امام است و برخی هم نوشته اند که در محل برج سلجوقی در شمال شرقی مسجد می باشد.

سبک شناسی مسجد ملک

در بررسی سبک مسجد ملک باید گفت،سر در ورودی و اصلی مسجد امام هم اکنون درب شمالی است.درب قدیمی مسجد چوبی و کم ارتفاع بوده و فلسفه ی کم بودن ارتفاع این درب زورخانه های قدیمی ،این بوده که افراد هنگام وارد شدن به مسجد سری به نشانه تعظیم خم کنند و بعد داخل شوند.پس از عبور از سر در شمالی وارد دالانی با سقف نسبتاً مرتفع می شویم که نمای آن آجر کاری معقل است.مسجد در زمان گذشته به گونه ای دیگر بوده است،بدین صورت که در جانب غربی مسجد آب نمایی به عمق چهار متر جهت گرفتن وضو وجود داشته است.آب این محل از قنات مستوره تاًمین می شده است و آب نمای مذکور به صورت روباز و از دو طرف دارای دو راه پله بوده و طراوت خاصی به فضای مسجد می بخشیده است.با خشک شدن آب قنات مستوره در کمتر از نیم قرن پیش ،آن آب نما را پر نموده و روی آن را سنگ فرش کردند .

بنای مسجد به صورت چهار ایوانی است.ایوان بزرگ قبله که در ضلع غربی مسجد قرار دارد،مهمترین قسمت های به جا مانده از دوران سلجوقی و در عین حال عظیم ترین ایوان مسجد است.در این ایوان از کاشی کمتر استفاده شده و کلیه نماها و پیشانی طاقی و ستون ها و پوشش گنبد از آجر ظریف و تراش خورده و نقوش مرسوم دوران سلجوقی است.ایوان مذبور در سال هزارو دویست و هشتادو پنج ق.به همت مرتضی قلی خان وکیل الملک ثانی حاکم کرمان تعمیر شد.

زلزله سال هزارو سیصد شصت سر آغازی بود بر کشف آثار دوره سلجوقی در مسجد و به ویژه این ایوان بزرگ ،چرا که تا این زمان کسی نمیدانست که زیر این همه گچ کاری ها که در طول زمان بر بدنه ایوان سنگینی می کرد،چه زیبایی هایی نهفته است.هرچند این زلزله خساراتی بر ایوان غربی وارد کرد،اما در عوض بعد از این واقعه و گچ برداری از بدنه ایوان به منظور تعمییرات اساسی،نقوش دوران سلجوقی که تلفیقی است از گچ و آجر و همچنین نماسازی بدنه ستون ها و کتیبه هایی که با خط بسیار زیبای کوفی نوشته شده است.

آنچه که هنگام ورود به ایوان نظرهر بیننده ای را به خود جلب توجه می کند،محراب داخل ایوان است که طاق آن منقش کاری شده  و در دو طرف محراب دو بادگیر بزرگ قرار دارد که برای خنک نگه داشتن ایوان در فصل تابستان ساخته شده است.دومین ایوان که یکی دیگر از درهای ورودی مسجد هم در وسط آن قرار گرفته ،در ضلع شرقی مسجد بنا شده است.بازسازی این ایوان در قرن اخیر توسط مرحوم دیلمقانی انجام گرفته و استاد اکبر میرزایی،معماری این کار را انجام داده است.در اضلاع شمالی و جنوبی این ایوان هم دو ایوان روبروی هم بنا شده و ایوان شمالی ،نماها و داخل آن بعد از زلزله دوباره بازسازی شده است.

از دیگر قسمت های مسجد بعد از ایوان ها شبستان های مسجد می باشد که دور تا دور صحن ودر اطراف ایوان قرار گرفته اند و هر کدام به نامی چون:امام حسن (ع) آقا شیخ حسین فقیه ،آیت الله آقا سید علی مجتهد ،امام موسی بن جعفر(ع)،میرزا اسماعیل و شبستان دیلمقانی موسوم و مشهورند.اما معروف ترین و مطرح ترین این شبستان ها همان شبستان امام حسن (ع) است که بسیار حائز اهمیت می باشد.طبق تحقیقات کارشناسان آثار یک بنای مذهبی مربوط به سده های اولیه اسلامی درنزدیکی محلی در مسجد امام مشهود و شاید ملک توران شاه آن را توسعه داده است.آنان وجود یک مسجد قدیمی تر را در این محل با توجه به آثار مکشوفه در شبستان امام حسن(ع) ومحراب مکشوفه در آن را حتمی دانسته و معتقدند که در این قسمت ،مسجدی خشتی و گلی ،دارای یک صحن کوچک و شبستان بوده و آنچه که امروز بر جای مانده کهن ترین قسمت مسجد است.همچنین در طرف قبله محرابی بوده که مربوط به قرن دوم یا سوم دوران اسلامی است و به احتمال زیاد به دستور یکی از حکام آل بویه این مسجد را گچ بری و توسعه داده اند.اما سلجوقیان برای هماهنگی بیشتر این قسمت با ضلع غربی ،مسجد را تخریب کردند،اما محراب را از بین نبرده اند.

لازم به ذکر است در طول مدت حدود هزار سالی که از تاریخ  بنای مسجد امام می گذرد ،توسط حکام وافراد خیر تغییراتی درایوان ها و دیگر قسمت های مسجد مذکور صورت گرفته است که از آن جمله می توان به تعمیراتی که در دوران حکومت حکام صفویه و قاجار در این مسجد انجام شده است اشاره کرد.

به گفته کارشناسان میراث فرهنگی،ایوان غربی مسجد در دوران سلاجقه به صورت راسته و شبیه ایوان جنوبی بوده،اما در بازسازی دوران قاجاریه به صورت ایوان گنبددار در آمده است.دو مناره هم در طرفین آن جای داشته که آثار راه پله های آن هنوز باقی است و گویا این مناره ها در حادثه ای فرو ریخته اند.عده ای از کارشناسان وقوع این حادثه و فرو ریختن این مناره ها را مربوط به دوران صفویه می دانستند و گروهی مربوط به دوران قاجاریه.                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

از اماکن اطراف این مسجد می توان به:گرمابه،خانقاه ،بیمارستان که به دستور ملک توران شاه ساخته شده بودند،اشاره نمود که از مجموعه آثار یاد شده تنها مسجد به جای مانده است.

      سلجوقیان

·       سلجوقیان از نظر مذهبی از سامانیان و غزنویان پیروی می کردند

·       به مذهب تسنن گرویدند و از منافع تسنن دفاع می کردند

·       مدافع عباسیان بودند

·       زادگاه سلاجقه در آسیای مرکزی می باشد

·       نژاد آنها ترک می باشد

·       از بزرگترین و مقتدرترین سلسله ها که توانستند همه حکومت را زیر سلطه خود در آورند

·       ظهور سلاجقه و سلسله سلجوقیان آغاز دوره ی جدید برای ایرانیان بود.

·       در دوران سلطنت خاندان سلاجقه شهرهای اصفهان،مرو،نیشابور،هرات،جرجان و ری مرکز تجمع صاحبان هنر بودند.

·       این عصر (عصر سلاجقه) دوره درخشان معماری ایران بود

·       در این دوره هنر و معماری به کمال می رسد.

معماری سلجوقیان

·       مساجد دارای یک حیاط مرکزی و چهار ایوان بودند که از تلفیق دو عامل :حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبد دار چهار طاقی مسجد بزرگ ایرانی به وجود آمد.

·       سبک مساجد چهار ایوانی اساس معماری مذهبی، کاروانسراها و مدرسه سازی ایران بود.

·       دراین دوره معماران ایرانی که ظاهراً از سبک چهار ایوانی راضی بودند هم و تلاش خود را صرف تزئین عمارت می کردند.

·       تزئینات ابنیه در این دوره با دقت تمام انجام می گرفت یکی از این تزئینات آجر بود

·       آجر جای خشت را گرفت.

·       آجر از مصالح  مرغوبی بود که در معرض دید قرار گرفت

·       استفاده از امکانات هندسی در کاربرد آجر

·       تنها نما سازی این دوره آجر بود.

    معماری مساجد

·       مساجد به سبک ایرانی ساخته می شد  مساجد به تقلید از طرح های محلی به صورت بناهایی شبیه چهار طاقی های ساسانی ساخته می شدند

·       چهار طاقی های مرکزی به طرف دیوار جنوبی تغییر مکان دادو در صحن آتشکده تبدیل به محرابی شد که از سه طرف باز بود

·       در این زمان عنصر اصلی معماری در شرق ایوان بوده است

·       ساختمان ایوان از منازل خراسانی تقلید می شد

·       ایوان شامل زیر طاقی بزرگ با طاق گهواره ای بود .

·       بعدها مانند چهار طاقی گنبد دار مغرب جایگاهی شد که مسلمانان جلوی آن به صف نماز می ایستادند

·       در قرون اولیه اسلام معماری ایران پیرو مطلق معماری عهد ساسانی بود

·       اختلاف قابل توجهی در نقشه ،فرم ،مواد و حتی تزئینات ندارد.

·       از قرن دوم هجری مساجد و ابنیه مذهبی به درجه ای می رسند که شالوده ی اصلی معماریشان را می توان بر معماری ساسانی پایه گذاری کرد.

·       در این زمان هم احداث ایوان ها ،گنبد ها و نکات ساختمانی بر اساس شالوده اصلی معماری ساسانیان پایه گذاری می شود.

·       معماران به دنبال ابداع نبودند بلکه سعی داشتند آنچه را که بود تکمیل کنند.

·       گنبد سنگین ساسانی که بدون قاعده منظمی بوده بر پایه هشت ضلعی منظم قرار می گیرد.

·       در قرن سوم هجری استفاده از طاق هایی( که بعدها یکی از ممیزات معماری ایران شد)مرسوم شد

·       اقتباس بعضی از کشورهای غربی از این طاق ها

·       بیشتر طاق های ضربی و مقرنس ها در سر در ورودی مسجد قرار می گرفتند.

·       در این زمان شبستان مربع شکل زیر گنبد از خصوصیات عمده و اولیه معماری ایران محسوب می شد.

·       هنر آجر تراشی و تزئین ابنیه به وسیله آجر از قرن پنجم معمول شدو در قرن ششم به تکامل رسید

·       معماری سلجوقیان تقلیدی از معماری غزنوی یا دیگران نیست بلکه سبک خاص خود را داشته و دارای ابتکار و مظاهر زیبایی است.

·       یکی دیگر از ویژگی های این دوره ایجاد کتیبه وخطوط تزئینی از آجر تراشیده با برآمدگی و فزو رفتگی هاست

·       بعد از تبدیل خط کوفی به نسخ نحوه تراشیدن آجر و تشکیل حروف و کلمات با مشکل مواجه می شود .

·       کتیبه ها و تزئینات آجری جای خود را به گچ بری می دهند

·       محراب ها و دیوارها با طرح های برجسته گچ بری و تزئین می شوند.

·       در اواخر دوره سلجوقی کاشی لعابدار به رنگ فیروزه ای در ابنیه ایران ظاهر می شود.

·       اهمیت رنگ و تزئینات گچبری در الویت و تزئینات آجر در درجه دوم اهمیت قرار می گیرد.

·       تزئینات رنگی جای آرایش آجری را در نمای ساختمان اشغال می کنند.

·       در این دوره علاوه بر فرم های تزئینی از قبیل (خفته راسته ،باد بزنی ،بافت حصیری،....)نوعی تزئین مرکب از آجر و کاشی ،گچ بری اضافه می شود.

·       آجر و کاشی پایه کاشی کاری های زیبای پس از سلجوقی می شوند.

·       در ایران رنگ آمیزی اهمیت دارد زیرا این سرزمین بیشتر بیابان است .،دوران بهار کوتاه است و با آمدن فصل گرما تنها زمین خشک به جا می ماند که دیوار رنگین محراب مساجد و کاخ ها می توانند این بی رنگی را جبران کنند.

·       در قرن پنجم تزئین روکار با کاشی منقش براق معمول شد .

·       در این دوره همه هنرها به خدمت مسجد در آمدند

·       مجسمه ساز در ایجاد نقوش بر جسته هنر خود را به کار گرفت.

·       سفالگر برای سر در و منبر و محراب معرق های چند رنگ و کاشی های براق استفاده می کرد.

·       عناصر عمده تزئینی در ابنیه مذهبی نقوش گل و بوته هایی بود که از تزئینات اصلی اسلامی است وکتیبه های عظیمی به خط کوفی تشکیل می دهند.

·       دیگر عنصر معماری و تزئینی این دوره مقرنس کاری است که از خصوصیات اصلی سلجوقی است .این مقرنس ها به شکل طبقاتی روی هم ساخته می شوند،برای آرایش بنا برای آنکه به تدریج از شکل هندسی به شکل دیگری برسند کاربرد داشته است.(از اشکال مربع به اشکال دایره ای که گنبد هایی روی آن قرار می گیرد.)

·       از مقرنس بیشتر در جبهه ساختمان استفاده می شده است .

بناهای سلجوقی

·       مساجد،مدارس و مقبره ه ها

· اکثراً مساجد

·       عناصر ساسانی (گنبد، ایوان، حیاط)

·       طرح حیاط چهار ایوانی با رواق های اطراف آن اساس معماری سلجوقی در بنا های مذهبی و غیر مذهبی بود.

از آثار دوره سلجوقی به جا مانده در کرمان می توان  به:

·       مناره مسجد- نگار  واقع در دهستان نگار

·       میل نادری- واقع در جنوب شرق نرماشیر(فهرج)

·       قلعه ملک آباد- واقع در روستای ملک آباد

·       مسجد ملک – شهر کرمان ،خیابان امام خمینی

·       مقبره خواجه اتابک- شهر کرمان ،خیابان فتحعلیشاه

·       گنبد جبلیه – شهر کرمان ،ابتدای مسجد صاحب الزمان

·       قلعه کشیت – بخش گلباف ،دهستان کشیت

اشاره کرد.

منابع

معماری اسلامی –رابرت هیلن برند

هنر و معماری اسلامی -  رابرت هیلن برد

معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان – دکتر غلامعلی حاتم

تاریخ هنر و معماری ایران-محمد یوسف کیانی

محله های قدیمی شهر کرمان- محمد دانشور

تاریخ کرمان- احمد علی خان وزیری

راهنمای آثار تاریخی کرمان- باستانی پاریزی